طرح فاوا چیست ؟

فاوا: راهگشای مدرسه فردا در ایران

جمهوری اسلامی‌ایران مصمم است که به «جامعه اطلاعاتی » بپیوندد ، یعنی جامعه ای که در آن همگان می‌توانند در همة اوقات و همه جا ، به منابع اطلاعاتی و ارتباطی ، با شرایط مساوی ، دسترسی داشته باشند. لازمه این کار توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات ( ICT) در همه ابعاد است . این فناوری نو ، با رشد و گسترش شتاب آلود خود ، از هم اکنون تمام جنبه‏های زندگی مردم در سراسر جهان را دستخوش تغییر و تحول ساخته است : از روشهای زندگی و زیستن تا شیوه‏های کار کردن و آموزش دیدن . در جامعة اطلاعاتی همة فعالیتها ، از جمله فعالیتهای دولتی ، تجاری و آموزشی به صورت الکترونیکی درمی‏آید؛ فرایندهای اجتماعی نوسازی می‌شود؛ و از این رهگذر جامعه به صورتی بنیادی متحول می‌گردد. جریان فزاینده رشد توسعه اطلاعات و ارتباطات و محصولات و کاربردهای گوناگون آن ، فرصتهای زیادی را برای کشورهای جهان پدید آورده ، و البته فاصله جدیدی را میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به وجود آورده است : فاصله دیجیتالی . اگر این شکاف و فاصله هر چه زودتر پُر نشود ، آن گاه وارد دوران جدیدی از واپس ماندگی خواهیم شد که حتی تصور پیامدهای آن مایه هراس است . موقعیت و وضعیت کنونی چنان حساس است که بالاترین مقام مسئول کشور در طرح «توسعه و کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات » ( تکفا) درباره‌آن می‏گوید :
«در این بحران اگر لحظه ای چشمها را ببندیم ، دیگر هرگز باز نخواهیم کرد . مجسمه های یخزده‏ای خواهیم بود از جهل: جهل در مقابل دانشی که دیگران مدتهاست در حال فراگیری آنند؛ وما در سرمای این جهل حتی قدرت بیانِ دردهایمان را هم نخواهیم داشت . »
درعصر اطلاعات ، دانایی رمز بقاست . در جامعه اطلاعاتی یکایک افراد جامعه می‌باید به دانش روز مجهز باشند. دراین زمینه ، همه بخشهای جامعه اطلاعاتی، یعنی دولت، بخش خصوصی ، جامعة مدنی ، رسانه ها ، و .... وظایفی دارند. دانش آموختنی است ، پس نهادهای آموزشی سنگین‏ترین بار را بر عهده می‌گیرند.
وزارت آموزش و پرورش جمهوری اسلامی‌ایران ، به پیروی از سیاستهای کلان، کشور مصمم است که نظام آموزشی ایران را با امکانات و اقتضاهای عصر اطلاعات سازگار سازد و به توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در همة ارکان این نهاد بسیار گسترده بپردازد. این براستی یک رسالت تاریخی است ، و اگر وزارت آموزش و پرورش بتواند در این عرصه موفق شود ، آن گاه می‌توان گفت که بعد از تبدیل نظام آموزش مکتبخانه ای به نظام مدرسه‏ای کنونی، بزرگترین تحول در نظام آموزشی ایران رخ خواهد داد : تحوّلی که در همه نهادهای دیگر جامعه نیز مؤثر خواهد بود. مقدمات این کار سترگ در وزارت آموزش و پرورش فراهم آمده و بسیاری از برنامه ها و طرحهای پیشبینی شده نیز وارد مرحله اجرایی شده است.
گزارش حاضر چکیده ای است از اقداماتی که در چارچوب طرح «توسعه و به کارگیری فناوری اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش» (فاوا ) انجام گرفته، یا برای انجام آنها در آینده برنامه ریزی شده است . 

راه دراز و دشوار آینده
دوسه سالی بیشتر نیست که «توسعه و کاربری فناوری اطلاعات و ارتباطات »، به مثابه یکی از سیاستهای کلان کشور در راه رسیدن به توسعة پایدار و همه جانبه ، مورد توجه بالاترین مقامات مسئول قرار گرفته است . همین توجه وحساسیت در باره ICT آ‎غاز امید بخشی است . در همین مدت کوتاه نیز در نهادها و سازمانهای مختلف کارهای مثبتی انجام گرفته است. اما براستی ایران ، در قیاس با کشورهای دیگر ، از نظر استفاده از فناوری اطلاعات و به کار گیری آن ، چه مقامی‌دارد؟ براساس نخستین رده بندی جهانی که از طرف « اتحادیه جهانی مخابرات » ( ITU) انجام گرفته ، ایران در میان 178 کشور جهان ، در رده 87 قرار گرفته است .
]برترین کشورها سوئد ، دانمارک و ایسلند هستند . در میان 10 کشور برتر نیز، سه سرزمین آسیایی کرة جنوبی ، هنگ کنگ و تایوان قرار دارند. کشورهایی مثل اردن ، بحرین و بوسنی وضعی بهتر از ایران دارند.[
نتایج این رده بندی جهانی – که خبر آن روز هفتم آذر ماه 1382 اعلام شد – برای ما ایرانیان چندان خوشایند نیست، و نشان می‌دهد که برای رسیدن به معیارهای جهانی در زمینه استفاده از فناوری اطلاعات ، چه راه طولانی و دشواری در پیش داریم.
در این راه دشوار و دراز ، دشوارترین وظیفه بر عهده وزارت آموزش و پرورش است ، زیرا استفاده از هر فن و دانشی- از جمله فناوری اطلاعات- مستلزم آموزش است ، و در عرصه آموزش، هیچ نهاد دیگری صالحتراز وزارت آموزش و پرورش نیست. همه متخصصان آموزش نیز معتقدند که شیوه های استفاده از فناوری اطلاعات را ، حتی تا پیش از دوران دبستان می‏باید به کودکان بیاموزیم تا بتوانند « شهروند هزارة سوم » باشند .

آرمانها ، هدفها و چشم انداز بلند مدت
همه فعالیتهای مربوط به طرح «فاوا » تحت هدایت و نظارت «شورای رهبری توسعه فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش » انجام می‌گیرد. در رأس این شورا وزیر آموزش و پرورش قرار دارد. این وزارتخانه از اوایل سال 1381 ، کار تدوین « برنامة راهبردی توسعه و به کارگیری فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش » را آغاز کرد، و این برنامه در شهریور ماه 1382 آماده شد. ] البته وزارت آموزش و پرورش به کار گیری فناوریهای نو را – از جمله در قلمرو نظام مدیریت اطلاعات – حتی از دوازده سال پیش آغاز کرده بود. در قلمرو آموزش نیز برای استفاده از فناوری اطلاعات اقدامات عملی‌متعددی انجام شده بود ، و به تأیید همة دست اندرکاران طرح «تکفا» وزارت آموزش و پرورش در این زمینه نسبت به نهادها و سازمانهای دیگر ، چند گامی‌جلوتر است. [
در برنامه راهبردی یا «سند استراتژیک فاوا» که بعد از پژوهشها و مطالعات تطبیقی و تحلیلی بسیار تدوین شده، به سه مقوله مهم پرداخته شده است :

1. چشم انداز بلند مدت ( یا : دیدگاه آرمانی)
آرمان اصلی فراهم آوردن محیط «یاد دهی - یاد گیری » مبتنی بر فناوری اطلاعات در جامعه و در نظام آموزش و پرورش است ، به طوری که در این محیط ، همه افراد لازم التعلیم ، با پرورش خلاقیت و تفکر نقادانه ، توانایی کسب دانش و مهارتهای مورد نیاز برای رسیدن به آرمانهای شخصی و تحقق هدفهای آموزش و پرورش را داشته باشد، و در جامعة مبتنی بر دانش و اطلاعات فعالانه مشارکت کنند.
آشکارا پیداست که این دیدگاه آرمانی ، رویکردی جدید به مفهوم آموزش و پرورش دارد. شاید نخستین بار است که در سندی راهبردی ، از ضرورت پرورش «تفکّر نقادانه» ضرورت کسب دانش و مهارت برای نیل به «آرمانهای شخصی » ، و ضرورت «مشارکت فعّال » در جامعه مبتنی بر دانش و اطلاعات ، سخن می‌رود. اینها همه اندیشه های نوی است که نظام آموزش و پرورش مرسوم ما با آنها بیگانه بوده است.
2. مأموریتها
مأموریت اصلی طرح «فاوا» عبارت است از «تحول نظام آموزش و پرورش با استفاده از فناوری اطلاعات». هدف این تحول چیست؟ هدف تحقق شعار «سازمانِ یاد گیرنده – دانش‌آموزپژوهنده» است.
مأموریت آموزش و پرورش تربیت دانش‌آموزان برای ورود به عصر اطلاعات است، و اصلی ترین ویژگی نیروی انسانی در این دوران جدید «پژوهندگی» است . ( مفهومی‌که با نظام آموزشی مرسوم ما اصلا جور درنمی‌آید . ) «دانش‌آموزپژوهنده» انسانی است خلاق که مهارت لازم در آموختن ، درست اندیشیدن ، و به کار گیری منابع برای پویش هدف را کسب کرده است .امروزه شعار تعلیم و تربیت چنین است: « آموختن را باید آموخت».
از سوی دیگر، سازمانی که قرار است «پژوهندگی » را به دانش‌آموزان یاد بدهد ، خود باید «یادگیرنده» باشد . در واقع ، یادگیری وجه مشترک سازمان و دانش‌آموزاست .

3. هدفهای کلّی
برای دستیابی به دیدگاه آرمانی، و نیز برای اجرای مأموریتهای یاد شده، چهار هدف کلّی زیر در نظر گرفته شده است. (نیل به این هدفها با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات میسر است.)


● ارتقای کیفیت یاد گیری – یاددهی
برای رسیدن بدین منظور، دانش‌آموزمحورِ آموزش قرار می‌گیرد؛ هدف آموزش پاسخگویی به نیازهای عصر دانش و اطلاعات است؛ تواناییهای فردی دانش‌آموزمی‏باید به شیوه‏ای شناسایی و هدایت شوند که او بتواند بدین نیازها پاسخ بدهد. برنامه های درسی می‌باید طوری بازنگری شوند که دانش‌آموزبتواند امکان وسیع انتخاب شخصی در زمینه رشته و گرایش تحصیلی و موضوعات درسی را داشته باشد. پژوهشهای دانش‏آموزی به یاری فناوریهای اطلاعات نیز باید مورد توجه و تشویق قرار گیرد.

● برقراری نظام منسجم ارایه خدمات آموزشی
هدف دوم برقراری «نظام منسجم ، هماهنگ و جامع » برای ارایة خدمات آموزشی است. این خدمات ، از یک سو می‏باید با «نیازهای جامعه » متناسب باشند، و از سوی دیگر ، با «استعدادها و علاقه دانش آموز»؛ و نیر خدمات آموزشی ، می‌باید در هر زمان و هر مکان که دانش‌آموزطلب می‌کند ، در اختیار او قرار گیرد.
شاید برای نخستین بار است که با این صراحت بر ضرورت سازگار کردن نظام آموزشی با »نیازهای جامعه« تاکید می شود؛ و نیز خدمات آموزشی در ارتباط با «استعداد و علاقه شخصی دانش‌آموز» تعریف می‌گردد. هر دو مقوله در نظام آموزشی مرسوم ما مفاهیمی‌بیگانه اند . نظام آموزش سنتی ما، بنا بر تجربه ، نه به استعداد و علاقه شخصی دانش‏آموزان توجهی دارد، و نه به نیازهای واقعی جامعه . پس تحقق این دو اصل ، خود می‌تواند آغاز تحول بزرگی باشد. توصیه شده است که برای ارتقای کیفیت یادگیری – یاد دهی، مشارکت فعال معلمان در تصمیم‏گیریها و تهیه محتوای درسها جلب شود، و این خود مستلزم اصلاح شیوه های مدیریت است. همچنین توصیه شده است که به توانمند سازی معلمان در نقاط دور افتاده کشور ، برای ایجاد نو‏آوری و ابتکار ، توجه ویژه‏ای مبذول گردد.

● تقویت برابری در دستیابی به آموزش
یکی از خصوصیات فناوری اطلاعات این است که می‌تواند امکانات برابر را برای کسب اطلاعات – از جمله‏ در زمینة ‌آموزش – در اختیار همگان قرار دهد. مثلا دورترین روستاهای کشور می‌توانند با استفاده از فناوری اطلاعات واپس‏ماندگی تاریخی خود را جبران کنند. مسأله توسعه فناوری اطلاعات در روستاها هم اکنون در سطح کلان تصمیم گیریهای دولت مورد بحث قرار گرفته است. در سند راهبردی‌ «فاوا» پیشنهاد شده است که مدرسة روستایی نقش محوری داشته باشد، یعنی امکانات رایانه‏ای و پایگاه و شبکة اینترنتی مدرسة روستا ، به کمک دانش‌آموزان و معلمان مدرسه، چنان طراحی و برقرار بشود که بتواند به مثابة یک پایگاه اطلاعاتی در مورد جمعیت، بهداشت ، جغرافیا،آموزش ، اقتصاد ، معرفی مشاهیر فرهنگی و تاریخی ، اعلام تغییرات جوی ، معرفی مقوله های فرهنگی ، سنت و آداب بومی‌، زبان و گویش محلی به کار گرفته شود. همچنین پایگاه اینترنتی روستا می‌تواند دریچه ای باشد برای ارایة نیازها ، درخواستها و اعلامِ اولویتهای روستا.
در زمینة تقویت برابری در آموزش ، در سازمان نهضت سواد آموزی نیز، با استفاده از نرم افزارهای آموزشی وزارت آموزش و پرورش – که بر فناوری اطلاعات مبتنی است – تجدید نظر می‌شود. هدف اصلی اجرای برنامه های «آموزش مستمّر و مادام العمر ، ارایة «آموزشهای ضمن خدمت » در زمینة فناوری اطلاعات و ارتباطات ، و نیز آموزشهای مناسب برای اوقات فراغت و دوران بازنشستگی و کهنسالی است . البته وزارتخانه‏های دیگر نیز در این زمینه ها باید همکاری کنند .
فناوری اطلاعات می‌تواند در رفع نیازهای آموزشی »گروههای خاص« ( مثل ناشنوایان و نابینایان و معلولان جسمی‌و ...) نیز بسیار موثر باشد ، و دسترسی برابر به امکانات آموزشی را برای این گروهها آسانتر سازد . به طور کلی هدف این است که به یاری فناوری اطلاعات، از محدودیتهای ناشی از جنسیت ، نژاد ، قومیت ، موقعیت اجتماعی – اقتصادی، و معلولیت‌های جسمی‌و ذهنی دانش‌آموزان در فرایند یاد دهی - یادگیری ، کاسته شود.
● بهبود نظام مدیریت
چهارمین هدف طرح " فاوا" بهبود نظام مدیریت و اطلاع رسانی و ارتقای سطح بهره‌وری و اثر بخشی منابع (مادی ، مالی و انسانی ) است . در این زمینه برخود کارسازی (Automation) امور اداری و اجرایی تأکید می‌شود که خوشبختانه دست کم از سیزده سال پیش در وزارت آموزش و پرورش آغاز شده و به مرحله نهایی رسیده است . هدف اصلی در بهبود نظام مدیریت "نظارت متمرکز و اجرای غیر متمرکز در آموزش و پرورش " است. این وزارتخانه می‌کوشد یک شبکه ارتباطی کم هزینه و با سرعت و کارایی زیاد ایجاد کند که به آسانی و با ایمنی در دسترس دانش‌آموزان، خانواده ها، همه علاقه‌مندان آموزش مستمر و مداوم ، معلمان ، مدیران ، و تمامی‌مدارس و ادارات آموزش و پرورش قرار گیرد.

مخاطبان : چه کسانی و چگونه از " فاوا" بهره می‌گیرند؟
توسعه فناوری اطلاعات در وزارت آموزش و پرورش بویژه از این جهت اهمیت استثنایی دارد که تعداد مخاطبان در این وزارتخانه بیشتر از همه نهادها و سازمانهای دیگر است . این مخاطبان عبارت اند از : دانش‌آموزان ، معلمان ، مدیران مدرسه ها و معاونان آنان و مشاوران ، و سایر کارکنان رسمی‌و پیمانی که در خدمت نظام آموزش و پرورش کشور هستند. بر اینها می‌باید واحدهای ستادی، سازمانهای استانها و ادارات آموزش و پرورش منطقه را نیز بیفزاییم ( هم اکنون 29 سازمان آموزش و پرورش و 700 منطقة آموزش و پرورش در سراسر کشور داریم . ) والدین دانش‌آموزان نیز جزو مخاطبان هستند ، و نیز داوطلبان آموزشهای عمومی‌بزرگسالان و آموزشهای مستمر.

فناوری اطلاعات و دانش‌آموزان
نخست به آمار دانش‌آموزان بپردازیم که پرجمعیت‌ترین گروه مخاطبان برنامه های فناوری اطلاعات در آموزش و پرورش هستند. جدول 1 تعداد تقریبی دانش آموزان کشور تا سال 1390 را نشان می‌دهد.

این جدول نشان می‌دهد که تعداد کل دانش‌آموزان کشور در سال 1380 جمعاً 17607000 نفر بوده که در سال 1390 به 15008000 نفر خواهد رسید .


برنامه های فناوری اطلاعات در زمینه های زیر در خدمت دانش‌آموزان قرار می‌گیرد:
● یادگیری مهارتهای به کارگیری فناوری اطلاعات در زندگی تحصیلی، اجتماعی و شخصی؛
● بهره گیری از فناوری اطلاعات در کلاس درس؛
● بهره گیری از فناوری اطلاعات برای انجام تکالیف درسی در خانه؛
● استفاده از پست الکترونیکی (e-mail) برای ارتباط با معلم ، مدرسه ، همکلاسیها ، و ...
● کسب اطلاع از وضعیت تحصیلی خود و تقویم آموزشی مدرسه ، ثبت نام و انتخاب واحدهای درسی ، انجام کارهای اداری ، و ...
● بهره گیری از فناوری اطلاعات برای خود آموزی ، کسب اطلاعات و انجام پژوهش ، و ...؛
فناوری اطلاعات و معلمان ، کارکنان و ...
کارکنان رسمی‌و پیمانی آموزش و پرورش ( معلمان، مدیران، و ...) عوامل اصلی در طراحی و به کار گیری فناوری اطلاعات در فرایند یاد دهی – یاد گیری و امور جاری آموزشی و اداری به شمار می‌آیند . جدول 2 وضعیت کارکنان آموزش و پرورش ( بر حسب سمت ) در سال تحصیلی 1380 – 1381 را نشان می‌دهد.

این جدول نشان می‌دهد که تعداد کل کارکنان آموزش و پرورش ( در بخش آموزشی ) در سال 1381 جمعا 247/994 نفر بوده است. پیشبینی ها نشان می‌دهد که در سال 1390 تعداد کل کارکنان وزارت آموزش و پرورش در حد یک میلیون نفر خواهد بود ، شامل 600 هزار معلم ، 200 هزار نفر در سمتهای مدیریت مدرسه و مشابه آن ، و 200 هزار نفر در سمتهای مدیریتی ، کارشناسی ، کارمندی ، و ....
برنامه های فناوری اطلاعات در زمینه های زیر در خدمت این گروه قرار می‌گیرد :
● فراگیری مهارتهای به کار گیری اطلاعات در تدریس ، زندگی حرفه ای ، اجتماعی و خصوصی ، در سه سطح مقدماتی ، میانی و عالی ؛
● استفاده از امکانات فناوری اطلاعات در ارایه درسها ، ارتباط با دانش‌آموزان و اولیای آنان به منظور بررسی وظایف و تکالیف محوّل شده ؛
● ارتباط با تشکیلات و سازمان آموزش و پرورش برای تبادل اطلاعات در زمینه های برنامه‌درسی، امور اداری و آموزشی، دریافت خدمات اداری، رفاهی، بازرگانی، و ....
● بهره گیری از فناوری اطلاعات برای خود آموزی، کسب اطلاعات و انجام پژوهش و ...؛
نقل از مرکز پژوهشهای ارتباطات یکشنبه ۱۰ اسفند ۱۳۸۲

فرج الله صبا
توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش جمهوری اسلامی‌ایران
ادامه دارد .........